Sıcak Stresinin Kanatlı Beslenmesi Üzerine Etkisi

Çevre koşulları tavukların en yüksek verim elde edecek şekilde düzenlenmelidir. Bugün kalıtsal değeri en yüksek tavuklardan bilimsel olarak dengelenmiş rasyonlarla, genetik yapıdan ve yemden yararlanmanın en yüksek düzeylerde tutulması, yalnızca optimal çevre koşullarında olanaklıdır.

 

Giriş

Tavukçulukta yüksek verim ancak genotip ve çevre etkisinin optimum olmasıyla elde edilir. Çevre koşulları tavukların, gelişmesini ve verimliliğini etkileyen tüm dış etmenleri kapsar. Bu etmenler iklimsel, yapısal, sosyal ve diğer etmenler olarak sınıflandırılabilir.

 

• İklimsel etmenler; sıcaklık, nem, hava hareketi, ışık, havanın kimyasal bileşimi;
• Yapısal etmenler; kümesin havalandırma-yalıtım durumu, yemlik, suluk, tünek sistemleri, folluk yapısı;
• Sosyal etmenler; birim alandaki hayvan sayısı, grup büyüklüğü;

Diğer etmenler ise; ses, koku, hastalık yapıcı organizmaların varlığı ve tozdur.

 

Tavukçulukta karşılaşılan en önemli çevresel sorunlardan biri yüksek sıcaklıktır.  Problem mevsimsel ve değişen sürelerde olmasına rağmen önemli derecede ekonomik etkiye sahiptir.

 

Ülkemizde başta Güneydoğu Anadolu Bölgesi olmak üzere birçok bölgede kanatlı verimliliğini düşüren önemli çevre faktörlerinden biri de sıcaklık stresidir. Çoğu bölgemizde yaz ayları boyunca çevre sıcaklığı 14.00-18.00 saatleri arasında 30-40°C’ler arasında değişmektedir. Yaz aylarında bu sıcaklık artışları, kanatlı işletmelerinde önemli derecede üretim kayıplarına yol açmaktadır.

 

Kanatlılar sıcakkanlı hayvanlardır. Ergin tavuklar için vücut sıcaklığı 40,6-41,7°C arasında değişir. Fizyolojik ve biyolojik fonksiyonlarının sağlıklı bir şekilde devam edebilmesi için sabit bir vücut sıcaklığına ihtiyaç duyarlar. Kanatlı hayvanların beden ısıları ile bulundukları ortamın sıcaklığı arasında bir denge sağlanması gerekir. Kümesteki hayvanların, fiziksel aktiviteleri, özellikle beslenmeleri sonucu oluşan enerjinin büyük bir bölümü vücuttan atılır. Oluşan enerjinin bir kısmı da vücutta kalır. Fazla enerjinin atılabilmesi için, kümes sıcaklığının atılan sıcaklığı soğuracak bir sıcaklıkta olması gerekir.

Yüksek Sıcaklığın Tavukların Fizyolojisi Üzerine Etkileri

26.7°C’nin üstündeki ortam sıcaklığı stresin başlayacağı sınırdır. 27°C’nin üstündeki her bir derecelik artışta yem tüketiminde %1-1,5’lik azalmalar görülür. Aynı zamanda 27°C’nin üstündeki her bir derecelik artışta yumurta ağırlığında 0,2- 0,3 gramlık azalmalar ortaya çıkar. Aynı şekilde ikinci kalite yumurta oranında da %1’lik yükselmeler başlar.

Yem tüketimindeki azalış diğer besin maddelerinde olduğu gibi vücuda alınan kalsiyum (Ca) miktarının azalmasına sebep olur. Sıcak çevre şartlarında vücut yüzeyindeki damarlar genişler ve kabuğu oluşturan bezlere doğru kan akışı yavaşlar. Aynı zamanda böbrek ve yumurta kabuk bezlerinde karbonik anhidraz enzimi aktivitesi düşmesi ve kemik depolarından Ca mobilizasyonu azalmasına bağlı olarak, yumurta ağırlığı ve kabuk kırılma direnci azaltmaktadır.

 

23°C’nin üzerindeki her bir derecelik kümes sıcaklığı artışında su tüketiminde %5’lik artma olur. Yani 23°C’ de 200 gram su tüketiyorsa 33°C’de  % 50 fazlası yani 300 gram tüketecektir.

Sıcak çevre şartlarında tavuklar ağızlarını açarak solunum hızlarını arttırırlar. Bunun nedeni akciğerlerden su buharı atarak vücut ısısını düşürmektir.

Tavukların normal kümes sıcaklığında 40 civarında olan dakikadaki solunum sayısı, artan sıcaklığa bağlı olarak 44°C’ de 170’lere, 44,2°C’ de ise 210’lara kadar çıkabilir. Solunum hızı artışının uzun süre devam etmesi, vücuttan fazla miktarda CO₂ atılmasına neden olur.  Bunun sonucunda ise normalde 7,4 olan kan pH’sı  yükselir ve alkalozis ortaya çıkar.  İmmun sistem baskılanır ve bunun sonucunda da hastalıklara direnç azalır. Heterofillerin  lenfositlere oranı (H/L) artar. Vücutta yağ depolanması artar (her bir derece çevre ısısı artışı total karkas yağında %0,8 abdominal yağda da %1,6 oranında artışa yol açar). Karkas yapısı soluk ve deformedir. Böbreklerin ve kalbin çalışma düzeni bozulur.

 

Yüksek Sıcaklığın Etkilerini Azaltmak İçin Alınması Gereken Önlemler

 İklimsel Çevre Denetimi

Kümeslerde iklimsel çevre optimal sınırlarda tutulduğunda, yemden yararlanma artmakta, belirli zaman aralığında daha fazla verim elde edilmekte ve ölümden olan kayıp düşük düzeylerde tutulmaktadır.

Hayvanların biyoiklimsel rahatlığını etkileyen olumsuz etmenleri gidermek için barınaklarda ısı nem dengesi sağlanmalıdır. Isı nem dengesinin sağlanmasında etkili olan etmenlerden biri kümesi oluşturan yapı elemanlarının yalıtım düzeyleri ve bir diğeri kümes içindeki havalandırma etkinliğidir.

 Yapı Elemanları ve Yalıtım Düzeyleri

Kümeslerde yapı elemanlarının yüzey renkleri ve çatı örtü malzemesinin niteliği iç ortamdaki biyoiklimsel çevreyi etkilemektedir. Açık ve parlak yüzeyler koyu ve parlak olmayan yüzeylere oranla daha yüksek yansıtma yeteneğine sahiptirler.

Kümeslerde yapı elemanlarıyla ilgili alınması gereken önlemler aşağıda sıralanmıştır.

• Radyasyonla olan ısı artışını düşük düzeylerde tutabilmek için, saçak uzunluğu 0,7-0,8 m’nin altında olmamalıdır.
• Çatı eğimi %20’nin altında olmamalıdır.
• Duvar yüksekliği 2,8-3,0 m’nin altında olmamalıdır.
• Kümesler uzun eksenler doğu-batı yönünde olacak şekilde inşa edilmelidir.
• Kümes yeterince yalıtımlı olmasına dikkat edilmelidir.
• Kümeslerin su ve suluk sistemi çok iyi ve işlevsel olmalıdır.
• Yapı elemanlarını oluşturan yüzeylerin radyasyonla ısı yükünü azaltıcı önlemler alınmalıdır.

 Havalandırma

Havalandırma sistemlerinin projelendirilmesi ve yapının boyutlandırılmasındaki amaç, kümes içine yeterli taze hava sağlamak, konvektiv ve fizyolojik serinlemeyi istenilen düzeylerde tutarak tavuklar üzerindeki iklimsel zorlanmaları azaltmaktadır.
Kümeslerde doğal havalandırmanın etkinliği, rüzgâr sıcaklığına bağlı olmasına karşın büyük ölçüde binanın ve hava giriş-çıkış boşluklarının boyutlandırılmasına bağlıdır.

Doğal havalandırmanın etkinliğini arttırmak için kümeslerle ilgili alınması gereken önlemler aşağıda maddeler halinde sıralanmıştır;

• Kümeslerin genişliğinin 12m’nin üzerinde olmamasına dikkat edilmelidir.
• Yan duvarlardaki havalandırma boşlukları, uzun yan duvar alanlarının %50-60’ı dolayında olmalıdır.

HAYVANLARIN BAKIM YÖNETİMİ

SU VERİLMESİ İLE İLGİLİ DÜZENLEMELER

Çevre sıcaklığı ve nem arttıkça tavuklar solunum sayılarını artırarak daha fazla miktarda su buharını vücutlarından dışarıya atmaya çalışırlar. Bundan dolayı, sıcaklık ve nem arttıkça tavukların su tüketimleri de artmaktadır.

Su ve suluk sistemiyle ilgili olarak aşağıdaki önlemlerin alınması ısı zorlanmasının azalması bakımından yardımcı olabilir.

• Suluk sistemi kontrol edilmeli, arızalar giderilmelidir.
• Yeterli sayıda suluk bulunmalıdır. Su tankları izolasyonlu olmalı ve çevre etkilerinden özellikle sıcaktan korunmalıdır.
• Su boruları zemine yakın döşenmemeli, şayet döşenmişse, borulardaki su yüksek sıcaklıkta ısınacağından günde 2-3 kez boşaltılarak sıcak suyun atılması ve serin suyun borulara doldurulması sağlanmalıdır.
• Suluk sistemi sık sık kontrol edilmeli ve herhangi bir arıza varsa hemen tamir edilmelidir.
• Yeterli sayıda ve tavukların rahat bir şekilde yararlanabileceği suluk tipi kullanılmalıdır.

BESLEME İLE İLGİLİ DÜZENLEMELER

Enerji Gereksinimi

Yüksek sıcaklık ve nemde barındırılan yumurta tavuklarında ortaya çıkan en önemli sorun verilen yemlerin hayvanların gereksinimini yeterince karşılayıp karşılayamadığıdır. Bu sebeple yüksek çevre sıcaklığındaki yumurta tavuklarının optimum enerji tüketimini emniyete almak amacıyla bazı önlemlerin alınması gerekir. Bu önlemleri aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür.

 

• Rasyonun enerji düzeyini arttırmak

Yüksek sıcaklık ve nem koşullarında rasyonun enerji seviyesinin yükseltilmesiyle tavuklarda yem tüketimi beklenenden az olsa bile istenilen bir enerji tüketimi kontrol edilebilmektedir.

 

• Hayvanlarda yem tüketimini teşvik etmek

Yüksek sıcaklık ve nemde yumurta tavuklarının yeterince yem yemelerini sağlamada bazı önlemlerin alınması gereklidir.

Bu önlemleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz.

• Yemleme Sıklığı
• Gece Yemlemesi
• Aydınlatma Programı Düzenlemek
• Rasyona Yağ ve Melas İlavesi
• Kırıntı Formunda Yem Kullanmak

 

• Protein Gereksinimi

Yüksek sıcaklık ve nem koşullarında protein bakımından dengeli beslenmesinde başvurulan en önemli yol bazı esansiyel amino asit miktarlarının arttırılması olarak karşımıza çıkmaktadır. Yumurta tavuk rasyonlarında özellikle metionin ve lisin gibi amino asit miktarlarını arttırmak amacıyla sentetik amino asit kullanımı önerilmektedir.

 

• Mineral Gereksinimi

Isı stresi kanatlı hayvanlarda elektrolit dengesini (Na, K, HCO₃) olumsuz yönde etkiler. Elektrolit dengesi asidik olduğu zaman tavuklarda solunum hızı yükselir.

Ayrıca bikarbonat yumurta kabuğunun en büyük bileşimlerinden biri olmaktadır. Ancak yumurta tavuklarına ayrıca sodyum bikarbonat verilmesi durumunda, rasyon Na miktarının üst sınır seviyesini geçmemesine ve bunun gibi rasyon tuz seviyesinin Na miktarına göre ayarlanmasına özen gösterilmelidir.

 

• Vitamin Gereksinimi

Yüksek sıcaklık ve nemde yumurta tavuk rasyonlarında B grubu vitamin miktarlarının yükseltilmesinin hayvanlarda performansı arttırıcı etkilerde bulunabileceği söylenmektedir. Ancak aynı koşullarda rasyonlarda yağda eriyen A, D₃ ve E gibi vitaminlerin yükseltilmesi durumunda ortaya çıkabilecek olumlu etkilerle ilgili çok daha fazla bilgi söz konusudur.

Kanatlı hayvanlar bilindiği üzere gereksinim duyulan vitamin C miktarlarını kendi vücutlarında sentezleme özelliği gösterebilirler. Ancak kanatlılarda stres önleyici bir madde olarak da özellik gösteren vitamin C’nin vücutta sentezlenebilen miktarları yüksek sıcaklık ve nem koşullarında yetersiz düzeyde kalabilmektedir.

 

Sonuç

Sonuç olarak tavukçulukta yüksek verim elde edebilmek için başlangıç aşamasında bölgenin iklimsel koşulları ve tavukların biyoiklimsel istekleri çok iyi belirlenmelidir.

 

KAYNAKLAR

• CAHANER, A., DEEB, N. and GUTMAN, M. 1993. Effects of the plumage – reducing naked neck (na) gene on the performance of fast-growing broilers at normal and high ambient temperatures. Poultry Science,72:767-775.
• MERAT, P. 1986. Potential usufulness of the na (naked neck) gene in poultry world’s. World’s Poultry Science Journal, 42: 124-142.
• MUTAF, S., ALKAN, S. ve ŞEBER, N. 2000. Ekolojik tarımda süt sığırı ahırlarının projelendirme ilkeleri.200 Gap-Çevre Kongresi, 16-18 Ekim, Şanlıurfa.
• MUTAF, S., ALKAN, S. ve DOĞAN, Ş. 1999. Sıcak yörelerdeki kümeslerin iklimsel projelendirilme ilkeleri. VIV Poultry Yutav’99. Uluslararası Tavukçuluk Fuarı ve Konferansı, 3-6 Haziran, İstanbul.
• MUTAF, S. ve TIĞLI, R. 1989. Kümeslerdeki biyoklimatik rahatlığı (konforu)belirleme yöntemleri arasındaki ilişkiler. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 2 (1): 53-64.
• MUTAF, S. ve SÖNMEZ, R. 1984. Hayvan barınaklarında iklimsel çevre ve denetimi. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, No:438, Bornova, İzmir.
• RIETSCHELL, H. and RAISS, W. 1970. Heiz und klimatechnik. 15.Aufl. von Raiss Springerverlag, Berlin-Heidelberg-New York.
• HOLMES, C.W. and CLOSE, H.W. 1977. The ınfluence of climatic variables on energy metabolism and associated aspect of productivity in the pig. nutrition and climatic environment. Edit by W.Haresing, H.Swan and D.Lewis, Butterworts, London-Boston, pp. 51-73.
• http://forum.veterinerhekimiz.com/archive/index.php/thread-13581.html
• KONCA, Y. ve YAZGAN, O. 2002. Yumurta Tavuklarında Sıcaklık Stresi ve Vitamin C. Hayvansal Üretim 43(2): 16-25
• Yarsan, E. ve Gülec,M. (2003). Kanatlılarda stres, vitamin ve mineral uygulamaları. Türk Veteriner Hekimleri Birliği Dergisi. 55-63.