İZ ELEMENTLER (MİKRO ELEMENTLER)
- ÇİNKO,BAKIR,SELENYUM,FLOR,KOBALT,KROM,İYOT DEMİR,MOLİBDEN,MANGANEZ
İz elementler, evcil hayvanların sağlıklı biçimde gelişme, büyüme, üreme ve verimlilikleri için gerekli temel maddelerdir.
Özellikle iz elementlerin hücre metabolizmasındaki fonksiyonları çok çeşitli olup, asit-baz dengesi, vucut sıvı ve dokularının ozmotik basıncı ,membran geçirgenliği, doku hassasiyetinin oluşumu, sinir impluslarının iletimi, hormon ve enzimlerin kendilerine özgü fonksiyonlarının gerçekleştirmesi, büyüme ve hayvansal üretim-verim ile canlının yaşam fonksiyonlarının yerine getirilmesinde son derece önemlidir.
İz elementler organizmada düşük yoğunluklarda bulunmasına karşın, pek çok önemli fizyolojik işlevde süreklilik için gereklidir. Bu gereklilik sağlanmadığı zaman, hayvanın sağlını yitirmesi ve veriminin düşmesi sonucu yetiştirici açısından ciddi ekonomik kayıplar oluşur. İz elementlerin emilim ve biyoyararlılık oranı yüksektir.En çok kan,karaciğer, kemik ve böbrek gibi doku ve organlarda bulunurlar.
Hayvanların iz mineral gereksiniminin karşılanmasında genellikle inorganik tuzlar (oksitler,sülfatlar ve karbonatlar) kullanılır.
Organizmanın mineral maddelere ve iz elementlere olan gereksinim çeşitli faktörlerin etkisine bağlıdır. Özellikle verim düzeyi yüksek olan hayvanlarda enerji ve mineral dengesi çok önemli bir kavramdır.
Toprak, su ve yem maddelerinin iz element içeriği, sindirim kanalındaki emilim şekilleri, emilim sırasında iz elementler arası etkileşim, vucutta depolanma durumları, hayvanın kendisine ait özellikler gereksinimi azaltmakta veya yükseltmektedir.
Mineral yetersizliklerin/fazlalıkların spesifik bölgelerde yoğunlaştığı ve doğrudan toprağın yapısı ile ilişkili olduğu kabul edilmektedir.Hayvanların tükettiği herhangi bir bitkideki belli bir mineralin miktarı o bitkinin yetiştiği toprağa,topraktaki yoğunluğuna, bitkinin tipi ve gelişme dönemindeki çevresel faktörlere bağımlılık gösterir.
Canlılık olaylarının akışı için önemli olan mineral maddelerin-iz elementlerin eksikliği ve/veya fazlalıkları metabolizmanın akışını bozmakta ve ölümle sonuçlanabilen karakteristik hastalıkları oluşturmaktadır.
İZ ELEMENT EKSİKLİĞİ
- Fertilite problemleri, Deri ve tüylerle ilgili problemler, Büyüme gerilikleri, Gebelik döneminde yaşanan problemler, Et ve süt üretiminde düşüş, Düşük döl tutma problemi, Belirsiz kızgınlık, Gebe ineklerde fötusta gelişme anomalileri, Postpartum komplikasyonlaDüvelerde pubertaya ulaşmada gecikme, Sindirim etkinliğinde azalma,Enfeksiyonlara karşı vücut direncinin gelişmesinde gerilik Özellikle kanatlılarda immun yanıtın şiddetinin azalması,
ÇİNKO(Zn)
- Karaciğer ,dalak,böbrek ve pankreasta bulunur.
- Çinko sülfat: Suda kolay çözünür ve en çok kulanılan bileşiktir.
- Çinko karbonat:Suda erimez ancak rasyonlarda sık kullanılır.
- Çinko oksit:Suda çözünmez.Kanatlı rasyonlarında değerlendirilme oranı az olduğundan kullanılmaz.
- Zinc basitrasin:Daha çok sindirim sisteminin düzenlenmesinde etkili olduğundan bir yem katkı maddesi olarak rasyonlarda kullanılmaktadır.
- Bazı enzimlerin yapısına katılır veya bu enzimlerin fonksiyon görmesi için gereklidir.
- Beyin damarlarında ve koronerlerde genişlemeler sağlayarak iskemik durumları iyileştirir.
- Yara iyileşmesinde rol oynar
- Dağlık bölgelerde bulunan topraklar çinko açısından fakir olduklarından buralarda deri düzensizliklerine sık rastlanmaktadır.
ÇİNKO NOKSANLIĞI
- Parakeratosis, hiperkeratozis,Alopecia,Boynuz ve tırnak deformasyonları,Kemikleşme bozuklukları, Kardio-regülasyon, Genital fonksiyonlarda problemler, Karaciğerde A vitamininin mobilizasyonun da bozulma ,Kanatlılarda embriyo ve kuluçka randımanında düşüş yumurta veriminde azalma
BAKIR(Cu)
- Daha çok karaciğer,kalp ,böbrek ve beyinde yer alır.
- Alyuvar yapısında ve bazı enzim sistemlerinde etkilidir.
- Bakır sülfat:Suda kolay çözünür. Bakır tuzu ve sülfirik asitten oluşur.
- Bakır oksit:Suda çözünmez fakat sindirim sisteminde kolay eriyebilir.
- Bakır karbonat:Suda çözünmez. Bakır tuzu ve karbonik asitten oluşur.
- Bakır vücutta hücresel solunum başta olmak üzere;
- Kemik oluşumu,Uygun kardiak fonksiyon,doku gelişimi,keratinizasyon ,doku pigmentasyonu,Lipid metabolizmasında etkilidir.Demirin bağırsaklardan emilimi ve dokulardan plazmaya mobilizasyonunda Demirin hemoglobin oluşumunda kullanılabilmesi ve dolayısıyla eritrosit yapımı için gereklidir.
- Bakır antioksidan enzim üretiminde ve beyaz kan hücrelerinin olşumuna katılması sebebi ile immun sistem için de gereklidir.
- Bakır, kanın oluşumu, bağ doku metabolizması, yeni doğanlarda myelinin oluşması, kemik şekillenmesi, deri veya kıl renginin oluşmasında rol oynar.
- Rasyonla yüksek bakır alınması plazmada bakır konsantrasyonunda artışa, uzun sureli bakırsız rasyonla besleme de bütün türlerde tüm kan bakır seviyesinde düşmelere neden olmaktadır
BAKIR NOKSANLIĞI
- Sığırlarda sürekli ishaller ve miyokard infarktüsune bağlı ani ölümler,
- Koyunlarda yapağının rengini ve karakteristik kıvrımlarını kaybetmesi
- Tavuk ve köpeklerde rasitizme benzer kemikleşme bozuklukları, spontan kemik kırıkları görülmektedir.
- Bakır yetersizliğine bağlı olarak kuzularda sitokrom oksidaz enzim sisteminin yetersiz kalması, gerek embriyonal gelişme döneminde ve gerekse doğumdan sonra merkezi sinir sisteminde demiyelinizasyona neden olur
Bu tablo kuzularda enzootik ataksi – swayback olarak adlandırılmaktadır.
BAKIR FAZLALIĞI
- Sürekli olarak ihtiyacın üzerinde bakır alınması, kronik olarak bu elementin organizmada özellikle karaciğerde birikimine neden olmakta, sonuçta da karaciğer bakırının bir sure sonra kana geçmesiyle hemolitik kriz şekillenmekte, zehirlenme belirtileri ortaya çıkmaktadır.
İYOT
- Tiroid hormonlarının yapımı için gereklidir.
- Tiroksin, protein anabolizmasını arttırır, özellikle de kemik stromasında ossifikasyonu hızlandırır.
- Hayvanlar iyodu tiroid bezine depolar ve buradan kullanırlar.
- Potasyum iyodür:Suda kolay çözünür ve en yaygın kullanılan katkı maddesidir.
- Sodyum iyodür:Suda kolay çözünür ve rasyonlarda kullanılır.
İYOT NOKSANLIĞI
- Guatr
- Ölü ve erken doğumlar
- Kılsız yavru doğumları
- Kalsiyum ve fosfor düzeyinde azalma,
- Üreme bozuklukları,
- Süt veriminde azalma,
- Yapağı veriminde azalma
- Büyüme geriliği
- Gelişme bozuklukları
DEMİR(Fe)
- Hb’nin önemli bir kısmını oluşturur ve birçok enzimin yapısına girer.
- Oksijen transportu ve depolanması için gereklidir.
- Elektron transportunda (oksido-reduksiyon reaksiyonlarında) koenzimdir.
- Kan yapımının stimulasyonu, eritropoiezis için gereklidir.
- Büyüme ve gelişmeyi sağlar.
- Koksidiyoz gibi internal enfeksiyonlar demir emilimini ve yaryışlılığını bozar.
- Demir 2 sülfat:Suda kolay çözünür ve rasyonlarda en fazla tercih edilen bileşiktir.
- Demir 2 karbonat: Suda az çözünür , rasyonda kullanımı sınırlıdır.
- Demir 3 sülfat: Suda az çözünür,çabuk sulandığından açıkta bekletilmemelidir.
DEMİR NOKSANLIĞI
- ANEMİ
- Demir eksikliği kanatlılarda mikrositik,hipokromik anemiye neden olmaktadır.
- Canlı ağırlıkta azalma
- Demir yetersizliği yada fazlalığı immun sistemi etkiler.
SELENYUM(Se)
- Glutasyon peroksidaz’ ın bileşenlerinden biridir. Hücre membranları ve düzenleyicileri üzerinde koruyucu etkisi vardır.
- Ayrıca Selenyum organizmanın antioksidan savunma sisteminin esansiyel bileşenidir.
- Kanser gelişimi ile de önemli ilişkisinin olduğuna dair çok sayıda yayın bulunmaktadır.
- Kadmiyum,civa,arsenik gibi sindirim kanalı ve solunumla alınan zehirleri nötralize eder.
SELENYUM NOKSANLIĞI
- Genç ruminantlarda beyaz kas hastalığına,
- Üreme bozukluklarına,
- Süt ineklerinde de retensiyo sekundinarum olgularında artışa,
- Kanatlılarda “exudatif diatez, fertilite sorunları
- Karaciğer ve pankreas nekrozuna neden olur.
BEYAZ KAS HASTALIĞI
- Sığırlarda ve kuzularda,selenyum ve vitamin E noksanlığına bağlı olarak gelişen bir miyopatidir.
- Kalp ve iskelet kaslarının dejenerasyonudur.
- Kas hücrelerinde reaktif oksijenlerin artması sonucu hücre zarının yıkımı sonucu şekillenir.
- Bu bozukluk genellikle yemlerdeki selenyumun düzeyi 0.02-0.03 ppm ve daha az olduğunda sık görülmektedir.
- Selenyum fazlalığında “alkali hastalığı” gözlenir.
MANGANEZ(Mn)
- Bazı enzimlerin aktiviteleri için gereklidir.
- Glikoprotein sentezi ve proteoglikanların oluşumunda rol oynar;
- Lipid metabolizmasının düzenlenmesi ve aterosklerozun önlenmesinde rol oynar.
- Başlıca metabolik görevi kıkırdak dokunun temel unsuru olan mukopolisakkarid kondrotin sülfatın şekillenmesi ile ilgilidir.
MANGANEZ NOKSANLIĞI
- Döl veriminde azalma
- Kanatlılarda yumurta verimide azalma
- Kemik yapısında deformasyonlar
- Kemiklerde kısalma ve kolay kırılma
- Kondrodistrofi
KOBALT(Co)
- Siyanokobalamin molekülü (B12)’nün ortasında bulunan atomdur, bundan dolayı anemi olguları ve sinir sisteminin dengesi üzerinde önemli rol oynar.
- Ruminantlarda rumen mikroorganizmaları tarafından B12 sentezi dışarıdan kobalt alımına bağlıdır, bu sentez tek mideli türlerde görülmez.
- Kobalt eritropoez ve enzimatik proses üzerinde esansiyel rol üstlenmiştir, aynı zamanda paraziter hastalıklara karşı yüksek oranda koruma geliştirir.
- Kobalt klorit,kobalt nitrat,kobalt sülfat ruminantlar için kobalt kaynağı olarak kullanılır.
KOBALT NOKSANLIĞI
- Kobalt eksikliğinde vitamin B12 eksikliğine bağlı bozukluklar saptanır .
- Pernisyöz anemi
- Büyüme bozukluğu
- Canlı ağırlıkta azalma
- Kıl örtüsünde kabalaşma
KROM(Cr)
- Glukoz metabolizmasının düzenlenmesinde olasılıkla insülin etkisinin bir güçlendiricisi olarak bazı fonksiyonel görevlere sahip olduğu düşünülmektedir .
- Cr’un niya-sin ile birleşmesinden oluşan krom nikotinat (CrNic), pikolinik asit ile birleşmesinden oluşan krom pikolinat (CrPic) ve krom mayası organik kaynaklı bileşikleridir .
- Lipid metabolizması ve protein metabolizmasında görev yapmaktadır.
- Krom stres sırasında oldukça yararlıdır.
KROM NOKSANLIĞI
- İmmun sistemde zayıflama
- Normal karbonhidrat ve protein metabolizmasında bozulma,
- Çevresel dokuların insüline karşı hassasiyetin¬de azalma,
- Büyüme oranında azalma,
- Yaşam süresinde kısalma,
- Serum kolesterol seviyesinde yükselme,
- Sperm sayısı ve döllenme gücünde gerileme şekillenmektedir .
FLOR
- Kemik ve dişlerin yapısına katılır.
- Enzimlerin aktivatoru/inhibitoru olarak etki eder.
- Flor noksanlığı bilinmemektedir.
- Flor fazlalığında Florozis oluşur.
FLOROZİS
- Endemik florozisinin önemli semptomları arasında kemiklerde osteoskleroz, osteoporez, osteomalazi, hiperosteozis ve eksofit oluşumudur.
- Hayvanlar güç hareket ederler, geçici yada aralıklı topallık vardır.
- İlerlemiş iskelet florozisi, özellikle omurların bütünlüğünün bozulması ve omuriliğin mekanik baskıya uğraması sonucu çoğu kez nörolojik semptomlarla birlikte görülmektedir.
MOLİBDEN(Mo)
- Bazı enzimlerin fonksiyonları için gerekli bir iz elementtir.
- Bakırın kullanımı ve olasılıkla dokulardan mobilizasyonunu azaltarak bakır metabolizmasını bozabileceği hakkında bazı kanıtlar vardır.
SONUÇ
- İz elementlerin eksikliği hayvanlarda önemli semptomlar oluşturmaktadır. Bununla beraber ciddi ekonomik kayıplar gözlenir.
- İz mineraller oransal olarak ucuz olup yüksek düzeyde rasyona katılmaları dokulara daha fazla geçişe neden olur. Ayrıca iz elementler mineral atılımını artırmadan yarayışlılığı artırır ve çevre kirliliğini de önlerler.
- İz mineraller immun sisteme sağladığı katkıdan dolayı rasyonlarla birlikte hayvanlara verilmelidir.
Türkiye’deki Durum
- Yurdumuzun bütün bölgelerini kapsayan hayvanların kan mineral ve iz element profillerinin ortaya konduğu, bölgelerin toprak, su ve bitkilerinin mineral ve iz element düzeylerinin belirlendiği kapsamlı çalışmalar bulunmamaktadır.
- Mevcut çalışmalar yöresel bazda ve inorganik metabolizmada rol oynayan belirli mineral ve iz element düzeylerine yönelik çalışmalardır.
- Bu çalışmalardan sağlanan veriler kullanılarak Türkiyedeki minerallerle ilgili beslenme hastalıklarının genel durumunun ortaya konmasına çalışılmaktadır.
KAYNAKLAR
- Kanatlılarda İmmun Sisteme İz elementlerin Desteği Ergün DEMİR,Hüseyin ESECELİ,M.Akif ÖZCAN
- Rasyona Eklenen İz elementlerin Gebe Koyunlarda Canlı Ağırlık ile Serum ve Yapağı Düzeyleri Üzerine Etkisi/Vadullah EREN, Ahmet Gökhan ÖNOL
- Ulvi Reha Fidancı/Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Biyokimya Anabilim Dalı
- Megabric teknik dosyası/Neolait teknik veri arşivi.
- Mustafa ALTINIŞIK/ADÜ TIP FAKÜLTESİ Biyokimya AD
- Tuba BÜLBÜL/AFYON KOCATEPE ÜNİ.
